Füruzan’ın dört hikayeden oluşan ‘Gecenin Öteki Yüzü’ kitabı ‘gurbet’ kavramını çeşitli taraflarıyla irdelerken toplumun dışına itilen bayanları ve çocukları odağa alan gerçekçi metinlerden oluşmakta.
1982 yılında yayımlanan ‘Gecenin Öteki Yüzü’, Füruzan’ın dördüncü hikaye kitabıdır. ‘Kanı Unutma’, ‘Çocuk’, ‘Sokaklarından Gemilerin Geçtiği Bir Kent’, ‘Gecenin Öteki Yüzü’ başlıklarını taşıyan dört hikayeyi barındırır. Birinci hikaye olan ‘Kanı Unutma’, bir Ege köyünde geçer, burada yaşanılanları Durkadın Ana’nın ağzından anlatıcıyla diyaloğu esnasında öğreniriz. Toplumcu gerçekçi damarı kuvvetli olan hikayede kent[li]/köy[lü], zengin/fakir, sömüren/sömürülen çatışmaları tartıdadır. Bu bağlamda Almanlar köydeki antik harabeleri kendi ülkelerine götürmeye başlamıştır. İş işten geçtikten sonra harabelerin kıymetini kavrayan Türk ilgililer de dikkatlerini köye yöneltir. Böylelikle köylünün mecnun zeytinlikleri kullanımı kısıtlanır, köyün gençleri de Girit’e dalgıçlık yapmaya sarfiyat. İşte bu gençlerden biri de Durkadın Ana’nın oğlu Musa’dır. Fakat çalışma şartları o kadar ağırdır ki başka pek çok dalgıç üzere o da ölür. Hikayede dikkat çeken noktalardan biri, fakirliğin milletler ortası bir kavram olarak etraflıca ele alınmasıdır. Lakin son analizde, Durkadın, inançlı olduğunu birçok defa vurgulasa da yaşanılanları mukadderat olarak görmez. Böylece köylülere diretilen sömürüye dayalı sistemi tanımlamış olur:
“Köyüme varıp duran her bir insanı düşünürüm. İngiliz’in, Alman’ın gâvurlarını, taşları pek çok sevip sayan bürümcüklü tazeyle sakallı kocasını, öğretmeni, hiç varmadığım ilçeyi dolduran insanları. Bizden bir günlük yolu olan valiliği, gölgesini yeterlice bitimine dek gördüğüm kayaların ötesindeki insanları düşünürüm. Daima olup duranın bunlarla bir yolu, ucu, ilişiği vardır, derim. İnsanlaradır öfkem yalnız. Denizler, deniz içi canavarları kan alır diye kızamam. Burda gece demeyip gündüz demeyip kalmamın faydasıdır bana bu bilmeler.” (s.35)
Önemli bir konu; başta Halikarnas Balıkçısı olmak üzere pek çok muharrir denizi bizatihi var olan bir karakter halinde ele almış, onu balıkçıları kandırarak analarından ayıran, akıllarını ve canlarını alan kadim, mitolojik bir öge olarak değerlendirmişlerdir. Meğer Füruzan, denizi salt tabiat ögesi olarak ele alarak yazgısı yahut kadim varlığı değil insan faktörünü vurgulamıştır.
‘Çocuk’ başlıklı ikinci hikayede ise bir çocuk ve annesinin hayatıdır bahis. Anne, geçimini sağlamak için seks personelliği yapmaktadır. Bir yandan da bunun öğrenilmemesine uğraş eder. Bu sebeple ana-oğul sık sık yer değiştirir. Geldikleri bu yeni yer de öbürleri üzeredir, çocuk buranın tıpkı evvelce kaldıkları yer üzere olduğunu duyumsar. Anne ise her şeyi yabancılar, çocuğunu bile. Böylece çocuk sevgisizliğe alışmaya çalışarak git gide içine kapanır. Varlığını silikleştirme isteği daima artacaktır. Mesela, nefes alışverişini mükemmelen dengelediği üzere uyuyormuş üzere yapmakta ustadır:
Gecenin Öteki Yüzü, Füruzan, 190 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2014. “Odada üçüncü biri varken uyanık olduğu anlaşılmasın diye soluğunu daha aralıklı almayı öğrenmişti. Tahminen de yaşı ne derece artsa yapısındaki güç gelişme böylesi bir silinme, aşikâr olmama isteğinden doğuyordu.” (s.60)
Bu bağlamda, çocuk hayata hem madden hem de manen mağlup başlamıştır. Müellif, her hikayesinde olduğu üzere bu hikayede de tutumunu gerçekçilikten yana koyar. Toplum, anne olan bayanı en güç şartlarda yaşamaya mecbur kılar, bu zorluklarla çaba eden bayan ise direncini kaybetmez. O denli ki metindeki laytmotif, annenin ‘Yaşamak lazım’ cümlesidir. Fakat annenin hayat hakkına da saldırılacaktır. Kitaptaki başka hikayeler üzere bu hikaye de açık uçlu olup annenin yaşayıp yaşamadığı okura bırakılmış, böylece okur da hikayelerde aktif kılınmıştır. Bunun yanı sıra, bütün hikayelerde görülen iki aslî özellik daha vardır: Birincisi tabiatın metin odaklı teşekkülü, ikincisi duyuların aktif rolü ile duyular ortası geçişlerdir. Hava, bitkiler, hayvanlar, binalar, meskenler hikayenin birinci bakışta kendilerini muhakkak etmeyen tali kahramanlarıdır. Her bir öge olayların akışına paralellik taşır. Bahsedilen hikayeden örnek vermek gerekirse annesinin sevgisizliği, hatta öfkesiyle ezilen çocuk, anne kedinin yavrusunu yemesini görür. Duyulara gelirsek, ‘kuru ses, pürüzlü dil’ üzere duyular ortası geçişlerle bir arada renklerin, seslerin, kokuların, tatların ve dokunmanın hikayedeki ritme nazaran şekillendiğini söyleyebiliriz.
Üçüncü hikaye ise tekrar çocukları bahis eder fakat tek bir farkla: Bu seferki çocuklar yapayalnızdır. Geçimlerini sigara satarak sağlayan, daha on yaşına varmadan sabıkalarını kabartan sokak çocuklarıdırlar. Birçoğu ne kim olduğunu ne nereli olduğunu ne de kaç yaşında olduğunu bilir. Onların İstanbul’u algılayışları ve maruz kaldıkları zulümler yan yana aktarılır.
“Yaktılar beni, yaktılar! Dubaların oraya koştum. Dizlerimi çarptım. Martılardan öbür kimseler yoktu. Yok vardı. Ben onlardan kaçtım. Büyükler hayvandan beter çocuklar. Siz bilmiyorsunuz… Her yanları cılk cerahat kokuyor büyüklerin, çürük kokuyor.” (s.87)
Kitabın yarısından fazlasını teşkil ederek ona ismini veren son hikaye ise bir anne-kızı odağa alır. Varsıl bir aileden gelen genç bayan sevdiği adam uğruna ailesini terk etmiş lakin adam can güvenliğinin hiçe sayıldığı çalışma şartları yüzünden ölmüştür. Bu yüzden, yalnız kalan anne-kız bir odada yaşarlar ancak anne bir gün gideceklerini ümit eder. Dikkate kıymet bir konu, birinci üç hikayedeki vurgular bu uzun hikayede tek potada eritilmiş üzeredir. Babanın sömürü nizamı yüzünden ölmesi; insanlara inancını kaybeden, çocuğuyla bir geçimli bir geçimsiz olsa da bu sefer yaşamanın lazım olduğunu değil de ‘buradan gideceklerini’ tekrarlayan anne figürü ve yetim bir çocuk. Öteki hikayelerden farklı olarak ise bu hikayede kent-taşra çatışması bir sonuca bağlanarak kent[li] ve taşra[lı] bir ortaya gelmiştir. Varsıl, kentsoylu aileden gelen bayan taşra kökenli bir adama âşık olmuştur. Öte yandan anne-kızı yılbaşı kutlamasına davet ederek onlara birinci sefer sıcaklık gösteren abla-kardeş de taşra kökenlidir. Hakikaten genç adam şöyle demektedir:
“Böylesi bir güzellikle burda, her günü geçim tasasıyla karşılayanların oturduğu bu kesimde neyi savunduğunuzu düşündük. Bu bir haslığı, sevgiyi savunmaktır. O denli olduğunuza inandık, hakikat da çıktı. Savunduğunuzun yanında sizinle olmayı istedik. Küçük kızınızla aradığınız çıkış yolunda sizi desteklemek istiyorduk, yalnız olmadığınızı kanıtlamak.” (s.200)
Genç adamın belirttiği üzere yalnızlık da Füruzan’ın hikayelerinde kıymetli bir tema olarak yer alır. Lakin tek boyutlu bir yalnızlık değildir bu: Füruzan’ın hikayelerine bütünsel bakan Sennur Sezer; hasret, yadırgama, içinde bulunduğu sınıfa ilişkin hissetmeme, tedirginlik ve tekinsizlik üzere kavramlardan hareketle hikayeleri ‘gurbet’ kavramıyla açıklar. Evet, ‘Gecenin Öteki Yüzü’ndeki kahramanlar gurbetin çeşitli taraflarını deneyimleyen ve ‘bu gurbeti’ aşmaya çalışan anne ve çocuklardır, desek yanlış olmaz.
Biçimsel özelliklere gelirsek hâkim bakış açısıyla gözlemci bakış açısının iç içe geçtiği hikayelerin ‘aksiyon halinde’ başladığını, diyaloglara yük verildiğini, geri dönüşlerle olaylara dönüldüğünü söylemek mümkün. Bu bağlamda, çağdaş tekniklerle klasik kurguya yaslı ancak açık uçlu hikayeler kelam konusu. Olağan tüm metinlerin Füruzan’ın en kıyıdaki jargonlara varana dek geniş vokabüleri ve dupduru Türkçesiyle kaleme alındıklarını eklemeli. Memet Fuat’ın sözüyle özetlemek gerekirse okur olarak ‘edebiyatımızda bir olay’ karşında olduğumuzu söyleyebiliriz.