Kadir Işık
Semih Gümüş’ün son kitabı ‘Yaşadıklarım Belleğimde Uğulduyor’, Can Yayınları tarafından yayımlandı. Kitapta, muharrir, eleştirmen, mecmua genel yayın direktörü ve politik bir kişiliğin Türkiye tarihinin son elli yıllık devrinden bir kesiti, yalnızca yaşadıklarını, aklına takılanları ve edebiyatta konumlandığı yeri değil, belleğinde uğuldayan kanılarını de okuyoruz.
Semih Gümüş’le ‘Yaşadıklarım Belleğimde Uğulduyor’u konuştuk.
Okurlarınız olarak, son yazdığınız kitap üzerinden sizi daha yakından tanıdık diyebilir miyiz ya da bize ne kadarını anlattınız, bu kitapla ketumluğunuzdan ödün verdiniz mi?
En yakınlarıma, bu kitabımı okuduklarında beni daha yeterli tanıyacaklarını söylüyorum. Tahminen de beni yıllardır tanıyorlar lakin sanırım ketumluğumdan kendimi, iç dünyamı pek fazla dışavurmadığım için bilmedikleri yanlarım kesinlikle vardır. Bu kitapta yaşananların ne kadar değerli olduğunu daima söyledim lakin yaşadıklarımdan çok az kelam ettim.
‘Yaşadıklarım Belleğimde Uğulduyor’ kronolojik bir akış içinde anlatılmış bir anı kitabı değil. İlkgençlik yıllarımdan başlayıp bugünlere dek yaşadığım değerli kesitlerin yanı sıra kitaplardan kendime mahsus yorumlarla çıkardığım niyetler de var. İkisi iç içe, bir bütünlük oluşturacak biçimde anlatılıyor. Daha baştan bir anı-düşünce kitabı olarak tasarlamıştım. Bu da benim kişiliğime, düşünme biçimime daha uygun olacaktı.
‘NEREDE YAŞIYOR VE NEREYİ SEVİYORSAM BENİM YURDUM ORASIDIR’
Aidiyet duygusu üzerine yazdıklarınızı okurken yaşadıklarınızın değil de niyetlerinizin belleğinizde yarattığı uğultuyu hissettim, onca yaşanmışlıktan sonra bu ülkeye, yaşadığınız bölgeye ya da kente kök saldım, buraya aitim diyememek sizde nasıl bir tesir yaratıyor?
Ben kendimi hiçbir vakit tam olarak bir yere, bir ülkeye, bir yurda ilişkin hissetmedim. Benim dünyamda bilinen manada bir yurt kavramı olmadı. Daha doğrusu, nerede yaşıyor ve nereyi seviyorsam benim yurdum orasıdır, yurdu daima bu türlü hissettim. En çok milliyetçilikten nefret ettim. İsmine ister milliyetçilik densin, ister ulusalcılık, o her vakit faşizme götürür. Bu yüzden yurtseverliği de onların öncülü olarak görüyorum. Kendimi daima enternasyonalizm şuuruyla hatırlıyorum. Demek ki benim yurdum hem sevdiğim yer, sözgelimi severek yaşadığım küçük kasaba hem de niyet dünyam. Köklerim o fikir dünyama salınmış. Adeta altmış beş yıl boyunca niyetlerimi yurt bilerek yaşadım. Benim kendisiyle barışık, keyifli bir insan olarak yaşamamın asıl nedeni de sanırım bu türlü olmam.
Okurlarınızla, hayranlarınızla nasıl bir diyalog, bağ içindesiniz? Sizin için ne tabir ediyorlar?
Hayranlarım yok, olmasını da istemem. Bu türlü derken düşünüyorum, benim hayran olduklarım var mı? Sanırım var. Çocukluk yıllarımdan beri Marx’ın ele avuca sığmaz fikir dünyasının hayranı sayılırım. Rosa Luxemburg hayranıyım, hayatımın kadınlarındandır o. Fakat büyük yaratıcılara daha da çok hayranım. Faulkner’a, Yaşar Kemal’e, Nâzım Hikmet’e, Oktay Rifat’a, Ritsos’a, edebiyat fikriyle ilgili olarak öğrendiklerimin birçoklarını borçlu olduğum Umberto Eco’ya, Jameson’a… Daha çok var ancak sıralamama gerek yok. Hiçbir vakit onlar kadar büyük olamayacağım için, varsa şayet, sadece bir küme okurumla yetiniyorum. Bir küçük küme oluşturacak kadar okurum olduğunu sezebiliyorum, birtakım kitaplarım uzun vakitten beri azar azar da olsa daima satılıyor. Kitaplarımı okumalarından memnunluk duyuyorum. Onlarla bir diyaloğum olmuyor zira pek insan içine çıkan birisi değilim. Bilhassa 1960’ların sonlarından sonraki politik hayatımda binlerce insan tanıdım, sonra gelen dönemim içinde kalabalıklar içinde olmadım. Hâlâ gece gündüz çalıştığım için beşerlerle bağlantım de oldukça sonlu. Müellif, sanatçı etraflarıyla ilgi kurmaktan da daima kaçındım. Bu ülkede bu türlü olmak uygundur.
‘EDEBİYATI KONUŞULAN DEĞİL YAZILAN BİR ŞEY OLARAK YAŞADIM’
Yazarları bir meyhanede oturmuş edebiyat üzerine derinlikli sohbetler ederken, samimi ilgileriyle hayal ederdim. O denli değilmiş, üstelik yalnızca bizde değil, dünyanın farklı yerlerinde de misal durumlar yaşanıyormuş. Yazının, birçok muharririn içinde yaşayan biri olarak sizce sorun ne?
Kendi dünyasında yaşamak benim için sorun değil elbette. Adam Yayınları’nda çalıştığım on beş yıl içinde (1990-2005) yazarlarla daha çok bağlantım vardı, onlarla ortada gittiğimiz meyhaneler de vardı. Memet (Fuat) ağabey, Cevat (Çapan) ağabey, (Fethi) Naci ağabey ile meyhaneye çok gittik. Bizim jenerasyonumuzun talihi, kendimizden evvelki jenerasyonla iç içe olmamızdı. Meğer sonra gelen jenerasyonun bizimle münasebeti pek yok. Hayat farklı zira. Onlardan sonra da Şavkar Altınel, Roni Margulies, Turgay Fişekçi ile giderdik ortada lakin onlar arkadaşlarımdır. İnsan arkadaşlarıyla oturduğu içki masasında siyasetten konuşur, futboldan konuşur da edebiyattan pek konuşmaz. Ya da ben sevmiyordum. Ben edebiyatı konuşulan değil, daima yazılan bir şey olarak yaşadım. Münasebetiyle muharrir, şair arkadaşlarım yoktur, müelliflerden gittikçe daha çok uzak durmaya da çalıştım. Hiç yok mu müellif, şair arkadaşım? Elbette var fakat onlar benim sevdiğim arkadaşlarım, onların müellif ya da şair olmaları kıymetli değil. Sözgelimi Şavkar’ın şu anda çok uzakta neler yaptığını düşünürüm.
‘ETKİLERE AÇIK OLMADAN MUHARRİR OLUNMAZ’
Yerli yabancı fark etmez, daima yeni baştan okuduğunuz hangi müellif üzere yazmak isterdiniz, neden?
Sevdiğim müelliflerden kelam etmekten kaçınmam. Hatta onlar üzere yazmak istediğim müelliflerden da. Faulkner üzere roman yazmak isterdim, tahminen biraz da Virginia Woolf üzere. İkisini hakikat dürüst okumak benim edebiyat anlayışımı sarsıcı biçimde değiştirmişti. Fakat onlar üzere olmayı istemek de olmuyor, onlar çok büyük. Biz hiçbir vakit Umberto Eco üzere de olamayız, sözgelimi Adorno üzere de. Ben bu türlü söylediğim vakit kimi yakınlarım “Neden o denli söylüyorsun?” der. O denli işte, bizim ardımızda onların sahip olduğu büyük kültür yok, o denli bir birikim içine doğmadık biz. Bizden o denli büyük yaratıcı fikir insanları çıkmaz.
Biraz daha yakına gelirsek, evvelce Vüs’at O. Bener, Ferit Edgü üzere yazmak isterdim de derdim. Her vakit söylerim. Bilinir, en sevdiğim edebiyat Amerikan edebiyatı. Görünürdeki yalınlığın gerisinde çok mananın saklandığı, insan alakalarına odaklı, günlük hayatın detaylarından çıkan edebiyat. Ben o denli yazmak istiyorum. Yaşadıklarımdan, yani bu kitabımda anlattığım hayatımdan çıkan problemler, yaşantılar, anlar beni daha çok ilgilendiriyor. Şimdilerde daha yakın devrin müellifleri var, benim başucu yazarlarım. David Constantine, Ralf Rothmann, Alejandro Zambra, Per Petterson üzere. Daha öbürleri da vardır, tesirlere açık olmadan muharrir olunmaz.
Ödüllü ve mükafatsız müellif ile çok satan ve az satan kitap ortasındaki muğlak çizgide okuyacağınız Türkçe yazılmış kitapları neye nazaran belirliyorsunuz?
Bunların hiçbiri beni ilgilendirmiyor, kırk yıl evvel de ilgilendirmiyordu. Bildiklerime öncelik veriyorum. Lakin daha çok öteki edebiyatlardan gelen muharrirleri okuyorum. Bu yüzden çeviriyle ilgili bir meselem oluyor ancak yapacak şey yok. Bazen de bir arkadaşımın teklifiyle keşfediyorum. Artık çok sayıda muharrir, çok sayıda kitap okumak yerine tıpkı kitapları yine okumayı seçiyorum. Zira okuduklarımdan öğrenme tutkum çok güçlü, okuduğum her hikayeden, her romandan bir şey öğrenmem gerekiyor güya. Benim okuma güdümü bu tetikliyor. Elli altmış defa, yüz kez okuduğum hikayeler var, David Constantine’in ‘Başka Bir Ülkede’ kitabını dört sefer, Julien Gracq’ın ‘Ormanda Bir Balkon’, Ralf Rothmann’ın ‘Deniz Kenarında Geyikler’ ile Anne Michaels’in ‘Bölük Pörçük Yaşamlar’ kitaplarını üçer defa okumuşumdur. Artık hatırlamadığım bu türlü öbür kitaplarım da var. Tekrar ve tekrar okumadan yazılmaz aslında.
Yaşar Kemal’le yapılan bir röportajda, “Yazar olmasaydım traktör sürücüsü olmak isterdim” dediğini hatırlıyorum. Siz müellif olmasaydınız ne olmak isterdiniz?
Yazar olmasaydım tekrar muharrir olmak isterdim diyeceğim fakat senin istediğin cevap bu değil. Dizayncı olmak isterdim, her gün ilgilendiğim, izlediğim, yakından baktığım alan bu. Ben hoş bir kitap kapağına ya da bir resme sayısız defa bakarım, içine girerim. Fakat dizayncı da olamazsın deselerdi marangoz olmak isterdim. Yani daima bir yaratıcılık var, yaratıcılık olmadan olmaz. Niyet yazılarım da o denli bir güdüden çıkıyor aslında.
Yıllar evvel Radikal Kitap’ta yazarken yazdıklarımı okuyan benden genç arkadaşım Kemal Varol, o kitaplar üstüne yazarken kitapları tam manasıyla değerlendirmediğimi söylemişti. Öyleydi lakin benim hedefim esasen okuduğum kitaplar için yazmak değil; o kitaplardan çıkan bir sorun, bir fikir bulup onlardan çıkmak, onu bulduğumda onu kendime has biçimde yorumlamak, boyutlandırmaktı. Bu daha çok orta dönemimde böyleydi. Yoksa başlangıçta kitaplar üstüne kapsamlı yazılar yazıyordum. Artık de sanırım daha farklı bir seçim içindeyim. Düşünmemiştim, demek üç dönemim var.
‘HEP MÜZİK DİNLEYEREK OKUR VE YAZARIM’
Kitapta müziğe pek rastlamadım, hangi vakitlerde en çok neleri dinlersiniz?
Ben çabucak daima müzik dinleyerek okur ve müellifim. Tıpkı vakitte yaptığım iş, yani yayıncılık nedeniyle neredeyse bütün gün bilgisayarımın önünde, masa başındayım. Erken yatar erken kalkarım, kalkar kalkmaz bilgisayarımı açarım, yatana kadar açık kalır. Hasebiyle artık Spotify’dan müzik dinliyorum. Dikkatimi çok yoğunlaştırmam gerekiyorsa alçak sesle klasik müzik, barok ya da daha eski periyot klasiği, duruma nazaran dünya müzikleri, devrimci uğraşın içinden çıkmış müzikler, ortada bazen türküler… Aslında geniş bir yelpaze üzere görünüyor lakin değil, tıpkı müzikleri döne döne dinliyorum. Kitapta müziğe yer vermemişsem, müzik konusunda çok bilgili olmadığımdandır.
Çocukluğu saymazsak yarım asırlık ömrünüzde geriye dönseydiniz neleri değiştirmek isterdiniz?
Arkadaşlarım bilir, ben annemin karnından komünist doğmuşum derim. Dahası, bugün nasılsam doğduğumda da öyleymişim. Kendimi daima bu türlü hissettim. Neleri değiştirirdim tam bilmiyorum, birebir çocukluğu yaşamak isterdim, ilkgençlik yıllarımdan başlayan politik hayatım da birebir olurdu. Onun içinde yanlışlar var ancak onlar hepimizin yanlışlarıydı, o periyoda aitlerdi, demek ki yaşanacaktı. Sonra dergicilik, kitap yayıncılığı, onları da aynıyla yapardım. Evleneceksem tekrar bu kitabımı ithaf ettiğim bireyle evlenirdim, bir mühlet evvel kaybettiğim arkadaşım, çok şeyimdi o. Bülent ile yeniden on bir yaşından bugüne arkadaşlık ederdim. Ne kaldı geride? Tahminen şu ikisi: İstanbul’dan daha evvel ayrılmak için gereken ekonomik şartları daha evvel yaratırdım. İkincisi de, birinci kitabımı yirmi beş yaşımda müellif yayımlardım.
“Ruhen İngiliz, aklen Alman, kalben Kürt” olduğunuzu söylüyorsunuz, herkes sizi HDP’ye yakınlığınızla biliyor, neden HDP değil de TİP?
Beni tanımayanlar bunu tuhaf buluyor, tanıyanlara da güzel geliyor. O kelamın bir esprisi var elbette fakat benim kişiliğimi tam anlatıyor. Bana alımlı gelen bir tarih ve tabiatın içinde yaşadığımı canlandırıyor, disiplin ve dakiklik tutkumu anlatıyor, karakterine bağlı olduğumu hissettiğim bir halktan geldiğimi düşündürüyor. Kitapta yer yer anlatıyorum, ben bugünden bakıldığında çocuk denecek yaşta politikleştim, sonra daima o denli kaldım. Kırk altı yıl evvel Türkiye Emekçi Partili oldum, 1990’da parti dağıldıktan sonra Kürt siyasi hareketine gönülden bağlandım fakat tıpkı yıllarda kendimi yine daima Türkiye Personel Partili olarak hissettim. Neredeyse otuz yıl sonra bu kere yeni Türkiye Personel Partisi’ne üye oldum, kaçıncı olduğunu hatırlamıyorum lakin bu benim sonuncu tekrar doğuşum oldu, Parti içinde etkin vazifeler alıyorum. Türkiye Emekçi Partili olmaktan memnunum, artık hayatımın sonuna dek bu türlü kalacağımı biliyorum.
‘KAÇINILMAZ BİR DEĞİŞİM OLACAK’
Politik kokuşmuşluk sonucu zelzelede kaybedilen binlerce can sizce bu toplumda bir değişime yol açabilir mi?
Büyük bir acı içindeyiz. Bunu anlatmak güç, yaşayanlara anlatmak yanlışsız da değil. Kaybettiğimiz on binlerce beşere uzaktan bakarak onların acısını tam olarak anlayamayız. Fakir bir halk bu. Çaresizliğini kıramadı. Ancak bu çok büyük felaketin sonuçları da olacaktır. Bu ülkeyi yönetenlerin halka ettikleri artık hiçbir vakit bağışlanmayacak, onlar siyasal olarak da bittiler. Sırf zora başvurarak ayakta kalabilirler, onun da sonuçları olur elbette. Demek ki kaçınılmaz bir değişim olacak. Halk bölümleri örgütlenebilirse o değişim kalıcı olabilir.